του Νίκου Χατζηνικολάκη
Η αγγειοπλαστική είναι μια από τις αρχαιότερες τέχνες και έχει να κάνει με την κατασκευή πήλινων αγγείων. Αποτελεί κατηγορία κεραμικής τέχνης που έχει να κάνει με τον πηλό και τις μορφές που μπορεί να πάρει . Η αγγειοπλαστική , ικανοποιούσε από την προϊστορική εποχή , τις ανάγκες της καθημερινής ζωής για κάποια στοιχειώδη σκεύη. Τα πρώτα σημάδια κατοίκων από κεραμικά ευρήματα ανακαλύπτονται στην Κρήτη το 7000π.Χ. ενώ τα πρώτα πήλινα της Νεολιθικής περιόδου εμφανίζονται γύρω στο 6000π.Χ. Η ιστορία της αγγειοπλαστικής στην Ελλάδα μέχρι σήμερα συμπληρώνει τα 8000 χρόνια συνεχούς πορείας. Ποιο συγκεκριμένα η αγγειοπλαστική αρχικά ακμάζει στη Κρήτη στα πρώτα Μινωικά χρόνια (3000-2100π.Χ.) και φτάνει στην μεγαλύτερη της ακμή (2100-1580π.Χ.) με την μορφή πήλινων. Παρατηρώντας τις πρώτες ύλες, τις φόρμες, την τεχνική κατασκευής αλλά και τον τρόπο ψησίματος που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι, βλέπουμε ότι η μοναδική αυτή τέχνη συνεχίζεται ακόμα και σήμερα χωρίς ριζικές αλλαγές.
ΚΕΝΤΡΑ ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ
Εάν ανατρέξουμε στα ιστορικά κείμενα που αφορούν την κεραμική τέχνη στη Κρήτη θα δούμε ότι σε κάθε νομό υπήρξε και ένα κέντρο κατασκευής αγγειοπλαστικών αντικειμένων. Τα κέντρα αυτά ήταν το Θραψανό του νομού Ηρακλείου, οι Μαργαρίτες του νομού Ρεθύμνης, η Νοχιά του νομού Χανίων και το κεντρί του νομού Λασιθίου. Τα μεγάλα αυτά κεραμικά κέντρα δημιουργήθηκαν στις αρχές του αιώνα όπου ένα μικρό ποσοστό των κατοίκων ασχολήθηκαν με την κεραμική τέχνη. Η κεραμική τέχνη στα παραπάνω χωριά συνεχίζεται ακόμα και σήμερα. Τους αγγειοπλάστες θα μπορούσαμε να τους χωρίσουμε σε κατασκευαστές μεγάλων αγγείων , όπου ο μάστορας για να κατασκευάσει το κεραμικό χρειαζόταν και την σύμπραξη βοηθού, και μικρότερων κεραμικών όπου ο μάστορας τα κατασκεύαζε μόνος του. Στο Θραψανό και στις Μαργαρίτες οι μαστόροι δημιούργησαν τα μεγάλα αγγειοπλαστικά όπως είναι το χαρακτηριστικό Κρητικό πιθάρι. Στη Νοχιά και στο Κεντρί δημιουργούσαν την στάμνα όπου από πλευράς χρήσης ήταν και το σημαντικότερο κεραμικό.
Α) ΘΡΑΨΑΝΟ
Το Θραψανό βρίσκεται περίπου 30 χλμ. νοτίως του Ηρακλείου Κρήτης. Το χαρακτηριστικό του χωριού είναι η φήμη του που αφορά την αγγειοπλαστική και η ειδικά στην κατασκευή μεγάλων αγγείων , τα γνωστά πιθάρια. Η ιστορία του χωριού από τα ιστορικά δεδομένα συνδέεται με την αγγειοπλαστική στα βάθη του χρόνου. Μελετώντας τον τρόπο κατασκευής των αγγείων των μαστόρων του Θραψανού , βλέπουμε ομοιότητες με τους δρόμους που ακολουθούσαν στην κατασκευή των αγγείων οι αρχαίοι πρόγονοί μας. Το Θραψανό είναι επίσης γνωστό για τις βεντέμες εξαιτίας τον οποίων διαχρονικά απέκτησε φήμη και αναγνωρισιμότητα σε όλη την Κρήτη. Η βεντέτα αποτελούσε την μετάβαση σχεδόν σε όλη τη Κρήτη οργανωμένων ομάδων αγγειοπλαστών όπου κατασκεύαζαν κεραμικά επιτόπου. Η βεντέτα ξεκινούσε το Μάη και η επιστροφή του τακιμιού (όπως λεγόταν η ομάδα των αγγειοπλαστών) γινόταν το Σεπτέμβριο. Το τακίμι ήταν εξαμελής ομάδα και το αποτελούσαν ο μάστορας, ο σοτομάστορας, ο χωματάς, ο καμινάρης, ο τροχάρης , και ο κουβαλητής. Στο τέλος της βεντέμας ο μάστορας συγκέντρωνε τα κέρδη και τα μοίραζε στα έξι μέλη χωρίζοντάς τα σε έξι πάρτες. Ο μάστορας και ο καμινιέρης έπαιρναν από μια και ένα τέταρτο της πάρτης, ο σοτομάστορας , ο χωματάς και ο τροχάρης από μια πάρτη και ο κουβαλητής το μισό της πάρτης. Σήμερα η αγγειοπλαστική στο Θραψανο αποτελεί βασικό παράγοντα ανάπτυξης του χωριού αφού όλο και περισσότεροι νέοι ασχολούνται με αυτή, διατηρώντας την τέχνη ζωντανή.
Β)ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ
Οι Μαργαρίτες αποτελούν το σπουδαιότερο αγγειοπλαστικό κέντρο της Δυτικής Κρήτης. Στην περιοχή υπάρχει πληθώρα κοιτασμάτων αργιλοχώματος . Οι Μαργαριτσάνοι αγγειοπλάστες χρησιμοποιούν τρία είδη αργίλου: κοκκινόχωμα , λεπίδα και κούμουλε. Εδώ μπορεί κανείς να διακρίνει δυο κατηγορίες εργαστηρίων: α) τα εργαστήρια παραγωγής μικρών αντικειμένων όπου ο απαραίτητος ποδοκίνητος τροχός στεγάζεται σε ένα μικρό πετρόχτιστο οίκημα και β) τα εργαστήρια παραγωγής πιθαριών όπου εδώ τα τροχιά τοποθετούνταν στην ύπαιθρο Και στις δυο περιπτώσεις στον υπαίθριο χώρο βρίσκεται το καμίνι, η απλώταρε (χώρος επεξεργασίας του πηλού) , οι λίμπες (όπου καθαριζόταν ο πηλός), και τέλος οι κοσκινίστρες. Αντίθετα από το άλλο μεγάλο αγγειοπλαστικό κέντρο της Κρήτης,το Θραψανό, στις Μαργαρίτες μολονότι δραστηριοποιούνταν αρκετοί καλοί πιθαράδες η βεντέμα δεν είχε την ίδια έκταση και ένταση. Σήμερα στις Μαργαρίτες βρίσκονται πολλά παιδιά που ακολουθούν ακόμα άξια το επάγγελμα των πατεράδων τους κρατώντας την παράδοση της αγγειοπλαστικής ζωντανή.
Γ)ΝΟΧΙΑ
Το χωριό Νοχιά βρίσκεται 30 χλμ. νότιο-δυτικά της πόλης των Χανίων Κρήτης. Από παλιά αποτελούσε κέντρο αγγειοπλαστικής με μεγάλο αριθμό καμινιών (κάθε οικογένεια και εργαστήρι αγγειοπλαστικής με ποδοκίνητους τροχούς και πετρόχτιστα καμίνια). Το ξεχωριστό σχήμα της στάμνας των Νοχιών χαρακτήριζε και τους αγγειοπλάστες της. Οι στάμνες αν και ακολουθούν το παραδοσιακό σχήμα της Κρητικής , εντούτοις το μεγάλο τους μέγεθος τις κάνει να ξεχωρίζουν. Σήμερα στην Νοχιά υπάρχει το μοναδικό εργαστήρι αγγειοπλαστικής του κυρίου Παναγιώτη Τζινευράκη, όπου κατασκευάζει διάφορα χρηστικά και διακοσμητικά κεραμικά (λαήνες, τσουκάλια, κουρούπια, λεκάνες, γλάστρες κ.α.) κρατώντας ζωντανή την παράδοση στη Νοχιά.
Δ)ΚΕΝΤΡΙ
Το χωριό Κεντρί βρίσκεται βορείως της Ιεράπετρας, του νομού Λασιθίου Κρήτης. Αποτελούσε στο παρελθόν κέντρο αγγειοπλαστικής με το 1/3 των κατοίκων να ασχολείται με την κατασκευή κεραμικών. Χαρακτηριστικά είναι τα πολύ γνωστά σταμνιά που κατασκεύαζαν.
